Η περίοδος του Λεπροκομείου (1903-1957)

Η λέπρα αποτελεί μία χρόνια μολυσματική αρρώστια του νευρικού συστήματος και κυρίως του δέρματος, που προκαλεί μεταξύ άλλων παραμορφώσεις, απώλεια δαχτύλων και μύτης, ενώ σταδιακά οδηγεί σε τύφλωση. Είναι γνωστή και ως νόσος του Χάνσεν, από τον Νορβηγό γιατρό Gerhard Armauer Hansen, που το 1873 ανακαλύπτει το μυκοβακτήριο της λέπρας. Θεωρείται μεταδοτική αρρώστια, αν και οι ακριβείς συνθήκες μετάδοσης δεν είναι απολύτως κατανοητές –ακόμα και σήμερα. 

Η ασθένεια της λέπρας είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη στην Κρήτη κατά τον 18ο και 19ο αιώνα. Στους οθωμανικούς χρόνους οι λεπροί ζουν έξω από τις πόλεις, σε περιοχές που ονομάζονται «μεσκηνιές», από το τουρκικό miskinΗ Κρητική Πολιτεία (1898-1913) θέλοντας να αντιμετωπίσει την κατάσταση αυτή και μέσα στο νεωτερικό πλαίσιο της εποχής που υπαγορεύει την απομόνωση των ασθενών από τον «υγιή» πληθυσμό αποφασίζει το 1903 τον υποχρεωτικό εγκλεισμό όλων των λεπρών της Κρήτης στη νησίδα της Σπιναλόγκας. Η επιλογή υπαγορεύεται από την ύπαρξη των εγκαταλειμμένων οθωμανικών σπιτιών αλλά και από την πρόθεση εκδίωξης του μουσουλμανικό πληθυσμού που έχει απομείνει στη νησίδα. Οι πρώτοι λεπροί εγκαθίστανται το 1904. Μέχρι και το 1913, η κατάσταση και οι συνθήκες σίτισης, στέγασης και ιατρικής περίθαλψης είναι ιδιαίτερα υποβαθμισμένες. Οι εξαιρετικά δυσμενείς αυτές συνθήκες οδηγούν σε πολλές απόπειρες απόδρασης ασθενών από τη νησίδα αλλά και απόπειρες αυτοκτονίας κυρίως από νεοφερμένους.

Μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα το 1913, στο Λεπροκομείο της Σπιναλόγκας έρχονται ασθενείς και από τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο. Το 1925 τοποθετείται ως διευθυντής του Λεπροκομείου, ο ιατρός Εμμανουήλ Γραμματικάκης, ενώ το 1927 το επισκέπτεται ο Γάλλος νομπελίστας ιατρός Charles Nicolle. Μετά την επιστροφή του στο Παρίσι αποστέλλει 10.000 δόσεις του αντιλεπρικού φαρμάκου Hygranol. Το 1928 ξεκινούν μεθοδικότερες προσπάθειες για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης στη νησίδα. Για παράδειγμα, επισκευάζεται και διαρρυθμίζεται το μουσουλμανικό τζαμί στη Σπιναλόγκα για να στεγάσει νοσηλευτική μονάδα και φαρμακείο, το Νοσοκομείο, αν και στην ουσία χρησιμοποιείται περισσότερο ως χώρος φιλοξενίας των ασθενών και αποθήκη υλικού. Στην υπόλοιπη Ελλάδα, καθοριστική για την προσπάθεια αντιμετώπισης της νόσου είναι η ίδρυση του Αντιλεπρικού Σταθμού στην Αγία Βαρβάρα το 1929, ένα ίδρυμα στο οποίο εφαρμόζονται διάφορες θεραπευτικοί μέθοδοι σε αντίθεση με τη Σπιναλόγκα.

Οι συνθήκες αρχίζουν να βελτιώνονται ουσιαστικά μόνο όταν οι ίδιοι οι ασθενείς ιδρύουν την «Αδελφότητα Ασθενών Σπιναλόγκας, Άγιος Παντελεήμων». Στον αγώνα των ασθενών καθοριστικό ρόλο έχει ο φοιτητής της Νομικής Σχολής Αθηνών, Επαμεινώνδας Ρεμουντάκης, που φθάνει στο νησί ως ασθενής το 1936. Μαζί με άλλους νέους έγκλειστους, που έχουν γραμματικές γνώσεις και προοδευτικές ιδέες, οργανώνουν σε σημαντικό βαθμό την κοινότητα της Σπιναλόγκας. Με προσωπική εργασία των ασθενών και με τη βοήθεια ντόπιων μαστόρων καθαρίζεται ο οικισμός, ασβεστώνονται τα σπίτια, λαμβάνονται μέτρα υγιεινής, τακτοποιούνται τα ερείπια, ενώ παράλληλα δημιουργούνται κοινόχρηστοι χώροι αναψυχής, όπως τα γραφεία του σωματείου που φιλοξενούν μία μικρή βιβλιοθήκη και ραδιόφωνο. Για πρώτη φορά επίσης το Ελληνικό κράτος αποστέλλει στη Σπιναλόγκα νοσοκομειακό προσωπικό, καθώς και μεγάλες ποσότητες ιατρικών προμηθειών. Το διάστημα επίσης 1937-1939 κατασκευάζονται στη Σπιναλόγκα κοιτώνες για τους ασθενείς, ενώ κατά το διάστημα 1938-1939 διανοίγεται και ο