Ολούς: μια βυθισμένη πολιτεία
Σε μικρή απόσταση από την Ελούντα, στην περιοχή του Πόρου, σώζονται τα ερείπια της αρχαίας πόλης Ολούντος, τμήμα της οποίας είναι βυθισμένο στη θάλασσα. Ο παραθαλάσσιος Ολούς ήταν το αστικό κέντρο της ομώνυμης πόλης-κράτους.
Οι γνώσεις μας για την ιστορία της πόλης προέρχονται κυρίως από τις επιγραφές της ελληνιστικής περιόδου, καθώς και από τα ευρήματα των ανασκαφών. Η εύρεση μίας συγκέντρωσης αφιερωμάτων σε σχισμές βράχων στη χερσόνησο της Σπιναλόγκας (ή Νησί), κυρίως αγγείων και ειδωλίων, που χρονολογούνται από τα μέσα του 7ου αι. έως και τον 4ο αι. π.Χ., φανερώνουν τη λατρεία μίας γυναικείας θεότητας και σχετίζονται με τον αποθέτη ενός ιερού ή με υπαίθριο ιερό. Υποδεικνύουν μάλιστα κατοίκηση στην περιοχή, καθώς και σχέσεις κυρίως με τη Ρόδο, αλλά και την Αττική και την Κόρινθο.
Την ελληνιστική εποχή, με ψηφίσματα οι Ολούντιοι τιμούσαν πολίτες κρητικών πόλεων αλλά και εξωκρητικών περιοχών, η πόλη έκανε συμμαχίες με άλλες πόλεις Κρητικές και μη, ενώ γνωστές είναι οι συνοριακές διαμάχες με τη Λατώ, τη γειτονική πόλη-κράτος. Τα νεκροταφεία βρίσκονταν στη θέση που σήμερα βρίσκεται ο οικισμός Σχίσμα Ελούντας.
Στα νομίσματα της πόλης απεικονίζεται πιθανώς ο Ζευς Ταλλαίος, μία από τις κύριες θεότητες της πόλης, καθώς και η νύμφη Βριτόμαρτυς, το ξύλινο άγαλμα (ξόανο) της οποίας, φτιαγμένο από τον Δαίδαλο, βρισκόταν σε ιερό της πόλης, όπως πληροφορεί ο περιηγητής Παυσανίας.
Ο Ολούς στηρίζει την οικονομία του στο δια θαλάσσης εμπόριο, την αλιεία, στην ελαιοκαλλιέργεια, στη μισθοφορία, καθώς και στην εξόρυξη και εξαγωγή της ακονόπετρας, της λεγόμενης «ναξίας λίθου», ενώ αναπτύσσει έντονες σχέσεις με πόλεις του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου και με νησιά του Αιγαίου και όχι μόνο. Η πόλη συνεχίζει να αναπτύσσεται και μετά την ενσωμάτωση της Κρήτης στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οι μεγάλοι χριστιανικοί ναοί που κτίστηκαν τον 5ο αι. μ.Χ. στον Πόρο και στον όρμο Κολοκύθα μαρτυρούν ότι η πόλη συνεχίζει να ακμάζει, πιθανόν έως και τον 7ο αιώνα μ.Χ.
